Author :
Abstract
Yeni bir inanç sistemini kabul etmek toplumun kültürünü, yaşayışını ve dilini etkilemiştir. Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han zamanında Türkler, topluluklar hâlinde İslamiyet’i kabul etmişlerdir. Bu durumun doğal bir sonucu olarak da Türkler, X. yüzyıldan itibaren bu yeni dinin kurallarını öğrenip kendi yaşantılarına uygulayabilmek için tercüme faaliyetlerine başvurmuşlardır. Bu tercüme faaliyetlerinde de dinî terimlere karşılık Türkçe mevcut terimlerin kullanımının yanı sıra çeşitli şekillerde kelime türetme yoluna da giderek yeni bir dinî terminoloji oluşturmuşlardır. Bu çalışmada, Harezm Türkçesi metinlerinden olan Harezm Türkçesi Satır Arası Kurʼan Tercümesi, Hüsrev ü Şirin, İbni Mühennâ Lûgati, Kısasüʼl-Enbiyâ, Muhâbbet-nâme, Mu’înü'l-Mürîd, Mukaddimetüʼl-Edeb, Nehcüʼl-Ferâdis’te yer alan Türkçe dinî söz varlığı tespit edilmiş ve kavram alanı bakımından sınıflandırılmıştır. Tespit edilen Türkçe dinî terim sayısı 250’dir. Bu sözcüklerden 173’ü tek kelimeden, 77’si ise birden fazla kelimeden oluşmaktadır. Türkçe dinî söz varlığı dönem eserlerinden Harezm Türkçesi Satır Arası Kurʼan Tercümesi’nde 162, Kısasüʼl-Enbiyâ’da 50, Nehcüʼl-Ferâdis’te 38, Mu’înü'l-Mürîd’de 26, Mukaddimetüʼl-Edeb’de 38, Hüsrev ü Şirin’de 23, İbni Mühennâ Lûgati’nde 30, Muhâbbet-nâme’ de 8 tanedir. Harezm Türkçesi metinlerinde Türkçe dinî terimler incelendiğinde genellikle mevcut dilde var olan kelimeler tercih edilmiştir. Fakat mevcut dilde terimi karşılayacak kavram bulunmadığında -GAn partisibi ya da ismin yanına ilave edilen ḳıl- yardımcı fiili kullanılarak kelime türetme yoluna gidilmiştir. Bazen de dinî bir terim için Türkçe, aynı anlama gelen birden fazla sözcük kullanımı da dikkat çekmektedir. Bu çalışma, Harezm Türkçesi metinlerinde Türkçenin İslam dinine ait kavramları nasıl karşıladığını ve her bir dinî kavram için terim türetme çabasını göstermektedir. Bu bağlamda dinî terminolojinin oluşması Türkçenin ne kadar zengin bir dil olduğunu göstermesi bakımından da önemlidir.
Keywords
Abstract
Accepting a new belief system affected the culture, lifestyle and language of the society. During the reign of the Karakhanid ruler Satuk Buğra Khan, the Turks accepted Islam in groups. As a natural result of this situation, the Turks resorted to translation activities in order to learn the rules of this new religion and apply them to their own lives from the 10th century onwards. In these translation activities, in addition to using existing terms in Turkish in response to religious terms, they also created a new religious terminology by deriving words in various ways. In this study, the Turkish religious vocabulary in the Khwarezm Turkish Interlinear Qur'an Translation, Hüsrev ü Şirin, İbni Mühennâ Lûgati, Kısasü'l-Enbiyâ, Muhâbbet-nâme, Mu’înü'l-Mürîd, Mukaddi-metü'l-Edeb, Nehcü'l-Ferâdis, which are among the Khwarezm Turkish texts, was determined and classified in terms of conceptual field. The number of Turkish religious terms determined is 250. 173 of these words consist of a single word and 77 consist of more than one word. Turkish religious vocabulary is 162 in the Khwarezm Turkish Interlinear Qur'an Translation, 50 in Kısasü'l-Enbiyâ, 38 in Nehcü'l-Ferâdis, 26 in Mu'înü'l-Mürîd, 38 in Mukaddimetü'l-Edeb, 23 in Hüsrev ü Şi-rin, 30 in İbni Mühennâ's Dictionary, and 8 in Muhâbbet-nâme. When Turkish religious terms in Khwarezm Turkish texts are examined, words that exist in the current language are generally preferred. However, when there is no concept in the current language that would correspond to the term, the word derivation method is resorted to by using the -GAn participle or the auxiliary verb ḳıl- added to the noun. Sometimes, it is also noteworthy that more than one Turkish word with the same meaning is used for a religious term. This study shows how Turkish corresponds to the concepts of Islam in Khwarezm Turkish texts and the effort to derive terms for each religious concept. In this context, the formation of religious terminology is also important in terms of showing how rich a language Turkish is.
