Bediüzzaman’ın Hikmet ve Sosyolojik Temelli Mezhep Farklılıkları Anlayışının Fıkıh Tarihi ve Sosyo-Tarihsel Analizi
Author :
Abstract
Bu makale, İslam hukukunda mezhep çoğulluğu ve farklı fıkhî yaklaşımların ortaya çıkış sürecini, özellikle Bedîüzzaman Said Nursî’nin perspektifinden incelemektedir. Mezheplerin farklılaşması yalnızca doktrinel ayrılıklardan kaynaklanmaz; aynı zamanda toplumların sosyal yapısı, siyaset, eğitim kurumları, ilmî otorite ve coğrafî koşullar gibi çok boyutlu etkenlerle şekillenmiştir. Bedîüzzaman’a göre, mezhepler, İslam hukukunun fer‘î hükümlerinin değişebilir niteliği ve toplumsal ihtiyaçlar çerçevesinde ortaya çıkmış, hakikate aykırı olmayan bir çeşitliliği temsil etmektedir. Ona göre her mezhep mensubu, kendi bağlamı ve ictihadına uygun olarak doğruyu takip etmektedir ve bu farklılıklar, toplumsal fayda ve maslahat açısından olumlu bir rol oynar. Makalede, Anadolu yaygın olarak benimsenen Hanefilik ve Şâfiîlik üzerinden mezhep farklılıklarının yalnızca tarihî veya coğrafî nedenlerle değil, aynı zamanda bireylerin ihtiyaç, alışkanlık ve toplumsal tercihlerine göre şekillendiği gösterilmektedir. Bedîüzzaman, mezhepler arasındaki ihtilafları toplumsal uyum ve hukuki istikrar açısından ele almış; bu farklılıkların toplumda kaos yaratmadığını, aksine ilmî zenginlik ve toplumsal denge sağladığını vurgulamıştır. Böylece, mezhep çoğulluğu hem İslam hukuku perspektifinde bir hakikate hizmet eden çeşitlilik hem de toplumsal düzeni koruyan bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Makale, tarihî süreçlerin analizini Bedîüzzaman’ın “çokluk ve ihtilaf” perspektifi ile birleştirerek, mezheplerin ortaya çıkışını ve farklılaşmasını açıklamakta; bu süreçte toplumsal ve kültürel bağlamın önemini öne çıkarmaktadır. Sonuç olarak, mezhep çoğulluğu, fer‘î hükümlerdeki farklılıkların doğal bir sonucu olarak görülmekte ve Bedîüzzaman’ın değerlendirmesi, bu çoğulluğun İslam toplumuna zarar vermeyen, aksine fayda sağlayan bir yapısal özellik olduğunu ortaya koymaktadır.
Keywords
Abstract
This article examines the plurality of Islamic legal schools (madhhabs) and the emergence of different jurisprudential approaches, particularly from the perspective of Bedīuzzaman Said Nursī. The diversification of madhhabs does not arise solely from doctrinal differences; it is also shaped by multifaceted factors such as the social structure of societies, politics, educational institutions, scholarly authority, and geographical conditions. According to Bedīuzzaman, madhhabs represent a form of diversity that is not contrary to the truth, emerging in accordance with the changeable nature of subsidiary rulings (furu‘) in Islamic law and the needs of society. Each adherent of a madhhab follows the truth in accordance with their own context and ijtihad, and these differences play a positive role in terms of social benefit and public interest (maslahah). The article demonstrates, through the widespread adoption of the Hanafī and Shāfiʿī schools in Anatolia, that madhhab differences are shaped not only by historical or geographical reasons but also by individuals’ needs, habits, and societal preferences. Bediüzzaman addresses inter-madhhab differences in terms of social cohesion and legal stability, emphasizing that these differences do not create chaos but rather contribute to scholarly richness and societal balance. In this way, madhhab plurality is understood both as a diversity serving truth within the framework of Islamic law and as a factor maintaining social order. By combining the analysis of historical processes with Bedīuzzaman’s “plurality and disagreement” perspective, the article explains the emergence and differentiation of madhhabs, highlighting the importance of social and cultural context in this process. In conclusion, madhhab plurality is seen as a natural outcome of differences in subsidiary rulings, and Bediüzzaman’s assessment shows that this plurality is a structural feature of Islamic society that does not cause harm but rather provides benefit.
