Author :
Abstract
Tüm İslam beldelerinde olduğu gibi, Endülüs’te de mezarlıklar ile buralarda bulunan nitelikli mezar taşları denilen şâhideler, ülkenin Müslüman yurdu olduğunu belgeleyen etkin kültür varlıkları arasındadır. Çünkü bunların toprağı yurt yapıcı kültürel nitelik ve işlevlere sahip oldukları bilinmektedir. Ayrıca İber Yarımadası’nda Müslüman varlığı ve egemenliğini kanıtlayıcı nitelikleri yanında, ölü defin gelenekleri ve mezar yapıları verileriyle birlikte Emevî devletinin kurulmasından sonra yerli halkların nasıl islamlaştığına delil teşkil edici niteliklere de sahiptirler. Bu hususlar dikkate alındığında, bu çalışmanın bu sahadaki bir boşluğu dolduracağı ümit edilmektedir. Araştırmanın amacı, önde gelen Endülüs şehirlerindeki Müslüman mezarlıklarının bugünkü durumları ve onlardan bugüne ulaşan örnek mezar taşlarının çözümlemesini yapmak ve sonuçlarını bilim dünyasının istifadesine sunmaktır. Çalışmanın hazırlanmasında Endülüs kaynakları yanında, ilgili şehrin mezarlıkları üzerine yapılmış olan çağdaş Ortaçağ arkeolojik kazı sonuçlarından da yararlanılmıştır. Çünkü son yıllarda İspanya’da yapılan arkeolojik kazıların sağladığı veriler sayesinde, artık Endülüs mezarlıkları, defin gelenekleri ve mezar taşları hakkında kaynaklarda bulunabilecek bilgiden çok daha fazla bilgiye sahip olma imkanımız vardır. Konunun bir başka boyutu da Türkiye’deki Endülüs araştırmalarıyla ilgilidir. Kayıp İslam coğrafyaları başlığı altında ve daha ziyade duygusal ve turistik ilgiyle gönüllerde yer verilen Endülüs tarihi ve medeniyeti, bu türden bilimsel çalışmaların artması sayesinde, bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de hak ettiği yere ulaşacaktır.
Keywords
Abstract
As in all Islamic cities, the cemeteries in Al-Andalus and the qualified tombstones found there are among the active cultural assets that document that the country is a Muslim homeland. Because it is known that they have cultural qualities and functions that make the land a homeland. In addition, they have the characteristics of proving the existence and sovereignty of Muslims in the Iberian Peninsula, together with the burial traditions and burial structures, as well as evidence of how the local peoples became Islamized after the establishment of the Umayyad state. Given these considerations, it is hoped that this study will fill a gap in this field. The aim of the research is to analyze the current situation of Muslim cemeteries in the leading Andalusian cities and the sample tombstones that have survived from them and present the results to the benefit of the scientific world. In the preparation of the study, besides the Andalusian sources, the results of the contemporary medieval archaeological excavations on the cemeteries of the relevant city were also used. Because, thanks to the data provided by the archaeological excavations in Spain in recent years, we now have the opportunity to have much more information about Andalusian cemeteries, burial traditions and tombstones than can be found in the sources. Another dimension of the subject is related to Andalusia studies in Turkey. The history and civilization of Al-Andalus, which is given a place in the hearts under the title of lost Islamic geographies and mostly with emotional and touristic interest, will reach its deserved place in Turkey as well as in the whole world, thanks to the increase in such scientific studies.
Keywords
- Huşenî, Ebû Abdill}h Muhammed b. H}ris b. Esed el-Kayrev}nî (ö. 361/971), Kudâtü Kur- tuba, thk. İbrahim el-Eby}rî, D}ru’l-kit}bi’l-Mısrî, K}hire 1410/1989.
- İbnü’l-Kûtıyye, Ebû Bekr Muhammed b. Ömer el-Kurtubî el-İşbîlî (ö. 367/977), Târîhu if- titâhi’l-Endelüs, thk. İbrahim el-Eby}rî, D}ru’l-kit}bi’l-Mısrî-D}ru’l-kit}bi’l-Lübn}nî, K}hire-Beyrut 1410/1989.
- İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî (ö. 403/1013), Târîhu ʿulemâʾi’l-Endelüs, thk. İbrahim el-Eby}rî, D}ru’l-kit}bi’l-MısrîD}ru’l-kit}bi’l-Lübn}nî, I-III, K}hire-Beyrut 1989.
- İbn Hayy}n, Ebû Merv}n Hayy}n b. Halef b. Hüseyn el-Kurtubî el-Endelüsî (ö. 469/1076), el-Muktebes fî ahbâri beledi’l-Endelüs, thk. Sal}huddîn el-Hevv}rî, el-Mektebetü’lasriyye, Beyrut 1426/2006.
- Anonim, Ahbâru mecmûʿa fî fethi’l-Endelüs ve zikri men veliyehâ mine’l-ümerâʾ ilâ duhûli Abdirrahmân b. Muâviye ve teğallübihî ʿaleyhâ ve mülkihî fîhâ hüve ve veledühû ve’lhurûbi’l-kâʾine fî zâlike beynehüm, thk. İbrahim el-Eby}rî, D}ru’l-kit}bi’l-Mısrî, K}hire 1410/1989.
- Humeydî, Muhammed b. Fütûh, Ebû Abdill}h Muhammed b. Ebî Nasr b. Abdill}h (ö. 488/1095), Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs, thk. Beşş}r Avv}d Ma’rûfM. Beşş}r Avv}d, D}ru’l-Ğarbi’l-İsl}mî, Tunus 1429/2008.
- Feth b. H}k}n el-Kaysî, Ebû Nasr el-İşbîlî (ö.529/1135), Kalâidü'l-ikyân ve mehâsinü'l- a'yân, I-II, thk. Hüseyin Yusuf Haryûş, Mektebetü’l-Men}r, ez-Zerk}’ 1409/1989.
- Feth b. H}k}n el-Kaysî, Ebû Nasr el-İşbîlî (ö.529/1135), Matmahu’l-enfüs ve mesrahu’t- teennüs fî mülahı ehli’l-Endelüs, thk. Muhammed Alî Şev}bike, D}ru Amm}r, Beyrut 1403/1983.
- İbn Bess}m eş-Şenterînî, Ebü’l-Hasen Alî (ö. 542/1147), ez-Zahîre fî mehâsini ehli’l-Cezîre, thk. İhsan Abb}s, I-IV, D}ru’s-sek}fe, Beyrut 1417/1997.
- İbn Beşküv}l, Ebü’l-Kāsım Halef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûs} el-Hazrecî el-Ens}rî el- Endelüsî (ö. 578/1183), Kitâbü’s-sıla fî târîhi eimmeti’l-Endelüs, thk. İbrahim elEby}rî, D}ru’l-kit}bi’l-Mısrî, K}hire 1410/1989.
- Dabbî, Ahmed b. Yahya, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yahy} b. Ahmed b. Amîre (ö. 599/1203), Buğ- yetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs, thk. İbrahim el-Eby}rî, D}ru’l-kit}bi’lMısrî, K}hire 1410/1989.
- İbn Hallik}n, Ebü’l-Abb}s Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbr}hîm b. Ebî Bekr el- Bermekî el-İrbilî (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâʿ ev esbetehü’l-ʿayân, I, thk. İhsan Abb}s, D}ru S}dır, Beyrut 1978.
- İbn İz}rî, Ahmed b. Muhammed el-Merr}küşî (ö. 695/1295), el-Beyânü'l-muğrib fî ahbâri'l- Endelüs ve'l-Mağrib, nşr. İhsan Abb}s, Beyrut, D}ru’s-Sek}fe, II, 1983.
- İbn Abdülmelik el-Merr}küşî, Muhammed b. Muhammed (ö. 703/1303), Kitâbü’z-Zeyl ve’t- tekmile li kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-sıla, thk. İhsan Abb}s vd., I-VI, D}ru’l-Garbi’l-İsl}mî, Tunus 2012.
- Himyerî, İbn Abdülmün‘im, Ebû Abdill}h Muhammed b. Muhammed b. Abdill}h es-Sanh}cî (ö. 727/1327), er-Ravzü’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr, thk. İhsan Abb}s, Mektebetü Lübn}n, Beyrut 1974.
- Şih}büddîn (Ebü’l-Abb}s) Ahmed b. Yahy} b. Fazlill}h el-Ömerî (ö. 749/1349), Mesâlikü’l- ebsâr fî memâliki’l-emsâr, V, thk. K}mil Selm}n el-Cübûrî, D}ru’l-kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.
- Hüseynî, Ebü’l-Meh}sin (Ebû Abdill}h) Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. el-Hasen ed- Dımaşkī (ö. 765/1364), Min züyûli’l-ʿİber (Zeylü’l-ʿİber fî haberi men ğaber li’zZehebî), VI, thk. M. Reş}d Abdülmuttalib, Kuveyt 1970.
- İbnü'l-Hatîb, Lis}nüddin Muhammed b. Abdullah el-Gırn}tî (713-776/1313-1374), el-İhâta fî ahbâri Gırnâta, nşr. M. Abdullah İn}n, Mektebetü’l-H}ncî, K}hire 1973.
- İbnü'l-Hatîb, Lis}nüddin Muhammed b. Abdullah el-Gırn}tî (713-776/1313-1374), A'mâlü'l-a'lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm, thk. Seyyid Kesrevî Hasen, D}ru’l-kütübi’l-ilmiyye, I-II, Beyrut 1424/2002.
- Nüb}hî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdill}h b. Muhammed el-Cüz}mî el-M}lakî (ö. 792/1390’dan sonra), Târîhu kudâti’l-Endelüs: el-Merkabetü’l-ʿulyâ fî men yestehikku’l-kazâʾ ve’lfütyâ, thk. Lecnetü İhy}i’t-tür}si’l-Arabî, D}ru’l-}f}kı’l-cedîde, Beyrut 1983.
- İbnü’l-Ahmer, Ebü’l-Velîd İsm}îl b. Yûsuf b. Muhammed el-Kāim-Biemrill}h b. Ferec en- Nasrî (ö. 807/1404), A’lâmü’l-Mağrib ve’l-Endelüs: Nesîrü’l-cümân fî şiʿri men na- zamenî ve iyyâhü’z-zemân, thk. M. Rıdvan ed-D}ye, Müessesetü’r-ris}le, Dımaşk 1395/1975.
- Makkarî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Tilems}nî (ö.1041/1631), Nefhu't-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, thk. İhsan Abb}s, IVIII, D}ru S}dır, Beyrut 1388/1968.
- Abad Castro, Concepción - Ignacio Gonz|lez Cavero, “Los enterramientos reales de Córdo- ba y el particularismo religioso andalusí en el contexto de la arquitectura funeraria isl|mica hasta el siglo X”, Anuario del departamento de historia y teoría del arte, 20 (2008), s. 7-18.
- Aguayo de Hoyos, Pedro – José Manuel Castaño Aguilar, “La ciudad isl|mica de Ronda: una visión desde la arqueología urbana”, Mainake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 203-227.
- Anglada Curado, Rocío - Alejandro Jiménez Hern|ndez - María Trinidad Gómez Saucedo, “Cementerios, mezquitas y lugares de culto de la Carmona andalusí”, Religión y espiritualidad en Carmona: de la prehistoria a los tiempos contemporáneos : actas del X Congreso de Historia de Carmona, ed. M.G. Jiménez – A.C. Rufino, Carmona 2017, s. 199-228.
- Arancibia Rom|n, Ana, “El esplendor de la ciudad. La M|laga nazarí (siglos XIII-XV)”, Mai- nake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 103-132.
- Barceló, Carmen, “Epigrafía |rabe del emirato (siglo IX): L|pida de Tudela y estela de una omeya”, Arqueología y Territorio Medieval, 25 (2018), s. 7-27.
- Barceló, Carmen, “Epigrafía cristiana de Al-Andalus: moz|rabe y latina”, Arqueología y Ter- ritorio Medieval, 26, (2019), s. 115-138.
- Barceló, Carmen, “Epigrafía funeraria nazarí: el epitafio de al-Yanaštī (835/1436)”, Arque- ología y Territorio Medieval, 23 (2016), s. 41-55.
- Barceló, Carmen, “Epigrafía Taifa Balear”, MARQ: Arqueología y museos, 11 (2020), s. 81-
- Barceló, Carmen, “L|pidas nazaríes del siglo XIV: una bifaz y la estela de Yūsuf I”, MEAH, Sección Árabe-Islam, 69 (2020), s. 149-179.
- Beltr|n Pinzón, José Manuel - Cristóbal Ignacio Batanero Martín, “Áreas cementeriales y registros funerarios altomedievales y de época hispano-musulmana en el yacimiento de la Orden-Seminario (Huelva)”, Arqueología y Territorio Medieval, 26, 2019, s. 55-96.
- Bernabé Guillamón, Mariano, “Casas y cementerıos isl|micos en Murcia. el solar n.º 1-3 de la plaza de Santa Eulalia”, Memorias de Arqueología, Entregado: 2001, s. 574-594.
- Botella Ortega, Daniel - Juan P. Diéguez Ramírez - Virgilio Martínez Enamorado - José A. Morena López, “Evidencias arqueológicas de un cementerio andalusí en Córdoba: ¿la maqbara Umm Salama?”, Boletín de Arqueología Medieval, 12 (2005), s. 19-50.
- Bozkurt, Nebi, "Mezarlık", TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mezarlik (19.07.2022).
- Ch|vet Lozoya, María - Rubén S|nchez Gallego - Jorge Padial Pérez, “Ensayo de rituales de enterramiento isl|micos en Al-Andalus”, Anales de prehistoria y arqueología, 22 (2006), s. 149-161.
- Calvo Capilla, Susana, “Las primeras mezquitas de al-Andalus a través de las fuentes |ra- bes (92/711-170/785), Al-Qantara (AQ), XXVIII/1 (enero-junio 2007), s. 143-179.
- Echevarría, Ana, “Enterramientos y Ritos Funerarios Isl|micos: De lo andalusí a lo mudéjar a través del caso Toledano”, Stud. hist., H.ª mediev., 38/1 (2020), s. 81-112.
- Fierro, Maribel, “El espacio de los muertos: fetuas andalusíes sobre tumbas y cemente- rios”, Urbanisme musulmán, ed. P. Cressier-M. Fierro-J.P. van Staevel, Casa de la Velazquez, CSIC, Madrid 2000, s. 153-189.
- Fikrî, Ahmed, Kurtuba fî’l-’asri’l-İslamî, Müessesetü şeb}bi’l-C}mia, İskenderiye 1983.
- Guichard, Pierre, “Quelques reflexions sur la societé urbaine en Al-Andalus”, Mainake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 7-20.
- Íñiguez S|nchez, María del Carmen - Alberto Cumpi|n Rodríguez - Pedro Jesús S|nchez Bandera, “La M|laga de los siglos X-XI. Origen y consolidación del urbanismo isl|mico”, Mainake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 33-67.
- Irving, Thomas B., "Kurtuba", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kurtuba (17.09.2022).
- Jiménez Castillo, Pedro - Julio Navarro Palazón, “El urbanismo isl|mico y sus procesos evo- lutivos”, ed. Universidad Popular de Mazarrón, PHICARIA VIII: La ciudad vivida a orillas del Mediterráneo: una visión en el tiempo, 8 (2020), s. 124-170.
- Labarta Gómez, Ana, “Las l|pidas |rabes de la provincia de Jaén”, Homenaje a Manuel Ocaña Jiménez, Córdoba (1990), s. 123-137.
- Labarta, Ana - Carmen Barceló, “Inscripciones |rabes portuguesas: situación actual”, Al- Qantara, 8/1 (1987), s. 395-420.
- Larrea Castillo, Isabel - Enrique Hiedra Rodríguez, “La l|pida hebrea de época emiral del Zumbacón. Apuntes sobre arqueología funeraria judía en Córdoba”, Anejos de anales de arqueología cordobesa, 2 (2009-2010), s. 327-342.
- León Muñoz, Alberto - Maria Teresa Casal, “Los cementerios de madinat Qurtuba”, Monog- rafías de arqueología cordobesa, ed. D. Vaquerizo - J.F. Murillo, 19/2 (2010), s. 651-
- León Muñoz, Alberto, "El mundo funerario isl|mico en Córdoba (siglos VIII-XIII)", Arque- ologia Medieval, 4-5 (2008-2009), s. 24-49.
- López Gonz|lez, Concepción - Jorge García Valldecabres, “Arqueología y restauración del cementerio medieval de San Juan del Hospital (Valencia)”, Arqueología de la Arquitectura, 16 (2019), e091, s. 1-25.
- Malpica Cuello, Antonio, “Granada, ciudad isl|mica: centro histórico y periferia urbana”, Arqueología y territorio medieval, 1 (1994), s. 195–208.
- Marín, Manuela, “La transmisión del saber en al-Andalus a través del Mu‘yam de Al-Sadafi”, ed. Universidad de La Laguna, Cuadernos del CEMYR, 5 (1997), s. 49-72.
- Martínez Enamorado, Virgilio - Manuel Espinar Moreno, “Una l|pida nazarí del siglo XIII procedente de Nigüelas (Valle de Lecrín, Granada)”, Estudios sobre Patrimonio, Cultura y Ciencias Medievales, 19 (2017), s. 927-952.
- Martínez Núñez, M. Antonia, "Epigrafía monumental y élites sociales en al-Andalus”, Epig- rafía árabe y arqueología medieval, ed. A.M. Cuello – B.S. Marroco, Alhulia, S.L., Granada 2015, s. 19-60.
- Martínez-Núñez, María Antonia, “Epigrafía funeraria en al-Andalus (siglos IX-XII)”, Mélan- ges de la Casa de Velázquez, Nouvelle série, 41/1 (2011), s. 181-209.
- Martínez-Núñez, María Antonia, “Estela funeraria de cronología omeya aparecida en Mad- rid (308/921)”, Al-Qantara, 36/1 (2015), s. 141-163.
- Mazzoli-Guintard, Christine, “Judíos, Cristianos y Musulmanes en las ciudades de Al- Andalus: La experiencia del otro (ss. VIII-XV)”, El legado de la España de las tres culturas, Sociedad Extremeña de Historia, Llerena 2017, s. 11-27.
- Melchor Monserrat, Jose Manuel, “Las necrópolis hispano-musulmanas de Sagunto y su contexto mas cercano”, ARSE, 54 (2020), s. 95-112.
- Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti / İslam’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
- Mûnis, Hüseyin, Meâlimü târîhi’l-Mağrib vel-Endelüs, D}ru’r-Reş}d, K}hire 1992.
- Naval Mas, Antonio, Huesca : Desarrollo del trazado urbano y de su arquitectura, Yayım- lanmaış Doktora Tezi, Departamento de Historia del Arte Secci6n de Arte Pacultad de Geograffa e Historia, Universidad Complutense de Madrid, Madrid 1980.
- Navarro Luengo, Ildefonso ve dğr., “El registro arqueológico para la M|laga emiral una r|pida revisión de los datos disponibles”, Mainake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 21-32.
- Navarro Palazón, Julio, “El Cementerio Islamico de San Nicolas de Murcia. Memoria Preli- minar”, Actas del I congreso de arqueología medieval española, Huesca, 17-18-19 Abril, 4 (1985), s. 7-37.
- Navarro Palazón, Julio - Pedro Jiménez Castillo, Murcia, la ciudad andalusí que contempló Alfonso X, Murcia 2016, s. 5-54.
- Özdemir, Mehmet, "Meriye", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/meriye (17.09.2022).
- Öztürk, Mustafa, Kur’an-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara Okulu Ya- yınları, Ankara 2018.
- Pérez Boti, Germ|n, “El hallazgo de la l|pida isl|mica en el barrio del Sagrado Corazón de Alcoi, 40 años después”, Recerques del museu d’Alcoi, 17-18 (2008-2009), s. 223
- Pozo Martínez, I., “El cementerio isl|mico de la calle Polo de Medina (Murcia)”, Actas del III Congreso de Arqueología Medieval Española, Oviedo (1992), s. 413-421.
- Ramos Rodríguez, Alejandro, “Elementos autobiogr|ficos en epitafios andalusíes”, eHuma- nista/IVITRA, 12 (2017), s. 162-174.
- Rosenthal, E., “İspanya’da Arap H}kimiyetinin İzleri”, çev. Yusuf Alemdar, Cumhuriyet Üni- versitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, X/1 (Haziran 2006), s. 251-271.
- Ruiz Souza, Juan Carlos, “El Palacio de los leones de la Alhambra: madrasa, z{wiya y tumba de Muhammad V? Estudio para un debate”, Al-Qantara, 22 (2001), http://alqantara.revistas.csic.es (25.08.2022), s. 77-120.
- Ruiz Taboada, Arturo, “La muerte en el Madrid andalusí”, Actas patrimonio arqueológico en la Comunidad de Madrid, Madrid 2014, s. 47-71.
- Salado Escaño, Juan Bautista - Ana Arancibia Rom|n, “M|laga durante los imperios norte- africanos los almor|vides y almohades, siglos XI-XIII”, Mainake, 25 (2003), Ejemplar dedicado a: M|laga y Al-Andalus: el desarrollo urbano, s. 69-102.
- S|nchez Pravia, José A., “Entre defensas, edificios religiosos y cementerios. Actuación arquelógica en el entorno de la Capilla de San José, Iglesia de Santa Eulalia (Murcia)”, Séptimas Jornadas de Arqueología Regional: 14-17 mayo, 1996 / koord. Manuel Lechuga Galindo, María Belén S|nchez Gonz|lez, 2002, Memorias de Arqueología, 10 (1996), s. 595-623.
- Souto, Juan A., “Las l|pidas |rabes de pedroche”, I jornadas de historıa local de Pedroche, ed. Pedro de la Fuente Serrano, Ayuntamiento de Pedroche, Pedroche 2010, s. 16
- Şeyban, Lütfi, Endülüs âlimleri: Bilginin Toplumsal Rolü, Ketebe Yayınları, İstanbul 2019.
- Şeyban, Lütfi - Oğuzhan Kır, Osmanlı Mimari ve Mezar Taşı Kitâbeleriyle Sakarya (1639- 1946), Sakarya Büyükşehir Belediyesi, Sakarya 2019.
- Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Derg}h Yayınları, İstanbul 2017, s. 214.
- Torres Balb|s, Leopoldo, “Cementerios hispanomusulmanes”, Al-Andalus, XXII (1957), s.
- “Una excavación en marcha a pocos metros de la puerta del Almócabar ha sacado a la luz los restos de once individuos que fueron enterrados en la necrópolis andalusí”, Radio Ronda, radioronda.net, 10.07.2019, erişim: 16.09.2022.
